ادبیات کودکان و نوجوانان...

ادبیات کودک و نوجوان گونه‌ای از ادبیات است که جداسازی آن از بخش‌های دیگر ادبیات با سن مخاطبان آن انجام می‌شود.

این گونهٔ ادبی هنگامی پدید آمد که بزرگسالان متوجه شدند کودکان و نوجوانان به سبب گنجایش‌های شناختی و ویژگی‌های رشدی

خود آمادگی پذیرش متن‌های سنگین را ندارند و به متن‌هایی نیاز دارند که پاسخگوی دورهٔ رشد آن‌ها باشد.





ویژگی ها

کودکان خردسال به متن‌هایی آهنگین و کوتاه مانند لالایی‌ها و ترانه - متل‌ها و ترانه‌های آهنگین واکنش بیشتری نشان می‌دهند.

هرچه گروه سنی مخاطبان بالاتر برود، آن‌ها کم کم می‌توانند داستان‌هایی را با واژگان بیشتر بشنوند. ویژگی دیگر ادبیات کودک و نوجوان

در این است که با سطح سواد کودکان پیوند دارد. کودک نوآموز تنها می‌تواند متن‌های ساده را بخواند و بفهمد. هرچه سواد او بیشتر می‌شود،

متن‌هایی با دایرهٔ واژگانی گسترده‌تر را درک می‌کند. کودکانی که به مرز نوجوانی و پس از آن می‌رسند می‌توانند رمان‌های متناسب با

نیازهای خود را مطالعه کنند. امروزه این رمان‌ها اغلب در قالب فانتزی‌ها یا داستان‌های علمی و تخیلی منتشر می‌شود. البته داستان‌های

واقع‌گرایی که بازتاب‌دهندهٔ احساسات و درگیری‌های زیستی و اجتماعی نوجوانان در موضوعاتی مانند جدایی پدر و مادر، مرگ نزدیکان،

بیماری‌ها و عشق‌های دورهٔ نوجوانی است نیز به فراوانی منتشر می‌شود.




گونه شناسی

ادبیات کودک نوجوان گونه‌های متنوعی دارد؛ از داستان‌های مصور گرفته تا داستان‌های فانتزی که امروزه از رایج‌ترین گونه‌ها در این حوزه است.

شعر و ادبیات منظوم نیز بخش گسترده‌ای از ادبیات کودکان و نوجوانان را می‌سازد. همچنین افسانه‌های کهن گونه‌ای گسترده است که به

فراوانی در اختیار این گروه سنی قرار می‌گیرد.

متن ارائه شده خلاصه کتاب ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن نوشتنه ثریا قزل ایاغ می باشد که برای استفاده

دانشجویان ( به خصوص کتابدارن ) ارائه شده است



فصل اول


ویژگی های جسمی و روانی کودکان و نوجوانان


هر نوع فعالیتی که مخاطبش انسان باشد وقتی به بار خواهد نشست که ما گروه مخاطب را واقع بینانه بشناسیم.

کودکان و نوجوانان با بن مایه های غریزی متفاوتی متولد می شوند اما در عین حال ویژگی های مشترکی هم دارند که

آشنایی با آنها شناخت وجهی از وجود آنان را ممکن می سازد اما گذشته از بن مایه های غریزی و این مشترکات ، عوامل گوناگونی

مثل محیط طبیعی ، اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی به گونه ای بر آنان اثر می گذارد که از هر یک موجود منحصر به فردی ساخته که

شناخت او را دشوار می کند و این تلاش برای شناختن او را به امری دائمی مبدل می سازد.



از تولد تا سه سالگی آنچه اهمیت دارد تربیت قوای حسی و حرکتی کودک است.


از ۳ تا ۶ سالگی کودکان به تدریج به موجودی مستقل بدل می شوند و با کمک حواس خود شروع به شناخت محیط می کنند در

این دوران ویژگی های مهمی چون کنجکاوی ، شناخت خود ، خیال پردازی، میل به بازی، حستقلید در کودک بروز می یابند و نتیجه

اینکه در این دوره که با رسیدن به سن مدرسه خاتمه می یابد، پرورش قوه تخیل، پاسخ گفتن به کنجکاویها و پرورش نیروی تفکر و

عقل ، پرورش منش و شخصیت فردی کودک از

مهم ترین پایه های تربیت او به حساب می آید.


از ۶ تا ۱۲سالگی کودک وارد حوزه آموزش رسمی می شود.دارای روحیه سازگاری است،تفکرمنطقی او را به بزرگسالان نزدیک

کرده وشخصیت اجتماعی او کم کم شکل می گیرد، استعدادهایش را بروز می دهد و کنجکاوی هایش هدف مند می شود.



پایه های تربیت این دوره شامل :


الف: تعلیم مفاهیم اساسی که شرط نیل به فکر منطقی و علمی است.


ب: بیداری ذوق که نخستین گام در تربیت حس زیبایی شناسی است.


ج: تربیت اجتماعی و خوی و خصلت که بر اخلاق مبتنی بر قاعده استوار است.


نوجوانی ، ۱۲ تا ۱۶ سالگی


در نوجوانی آنچه ساخته شده در هم می ریزد تا کمال یافته ظاهر شود. رشد جسمی سریع است، تجارب محدود است ،

عواطف لجام گسیخته است و محیط و همسالان بشدت روی او اثر می گذارند مجموعه بن مایه های غریزی ، ویژگی های مشترک

جسمی و عقلی، احساسی و عواطف و تأثیر محیط از او موجودی می سازد که علایق و توانایی های گوناگونی دارد که باید به آنها

بها داد تا توانایی خودسازی را کسب و خود را به بالاترین درجه توان برساند.



فصل دوم


کودک و خواندن ، تعاریف و نظریه ها



تعاریف و نظریه ها



مطالعه : بررسی های عمیق و همه جانبه یک مقوله است به طوری که بخشی از حواس آدمی یا تمامی آن در این مشارکت داشته باشد.


خواندن: زیر مجموعه مطالعه می تواند باشد. عملی است که در آن دیدن ، شناسایی کردن علائم نوشتاری، تبدیل علائم نوشتاری به

صوتی ، درک مجموعه علائم و آواها انجام می شود و در نتیجه درک معنا از آن حاصل می شود.


با مروری بر مهم ترین ویژگی های کودکان و نوجوانان پی می بریم از نیازهای ابتدایی که بیشتر جنبه زیستی و زیر بنایی دارد خواندن است.


کودک از لحظه تولد وارد مرحله شناختی شده و در صدد شناخت محیط اجتماعی، شناخت دیگران و شناخت محیط طبیعی بر می آید

و بتدریج شناخت محیط اجتماعی ، شناخت روابط خود بادیگران ، با طبیعت و محیط و …در دستور کار او قرار می گیرد .و این نیاز شناختی

او را برای رویارویی با مراحل مختلف زندگی آماده می کند.


در بعد دیگر نیاز شناختی، جنبه های احساسی و عاطفی هستند که باید صیقل یافته و تلطیف و تربیت شود که ادبیات و شعر بسیار

کمک کننده است.


تحقیقات نشان داده که کودکان و نوجوانان در هر جامعه ای فعال ترین و علاقمند ترین خوانندگان به حساب آمده اما برای تداوم

خواندن آنها ضمانتی وجود ندارد در این میان وظیفه بزرگسالان تنها به ایجاد اشتیاق خواندن در کودکان و نوجوانان خلاصه نمی شود

بلکه آنها باید در جهت تداوم خواندن این گروههای سنی برنامه های موثر، پویا و منطبق با واقعیت ها پیش بینی کرده و گام به گام

در این برنامه ها همراه بوده تا عادت خواندن به مطالعه شکل گیرد.


عوامل بازدارنده مطالعه عبارتند از:


عوامل فیزیکی، جسمی، روانی، اجتماعی، سطح کیفی آثار چاپ شده، ممیزی، توسعه رسانه های صوتی و تصویری؛


در نهایت و با توجه به عوامل بازدارنده می توان گفت: کتاب های که جذاب و عمیق و شیرین باشند و با تجربه ها، نیازها، علایق

و توانایی های کودکان هماهنگ باشند، به کنجکاوی های خود انگیخته و آرمان های بلند پروازانه آنان پاسخ دهند، تخیل سیال آنها را

به بازی گرفته تا بر وسعت تجربه ی آنها بیفزایند و از ارزش های هنری و ادبی والایی برخوردار باشند؛ همچنان در کنار سایر رسانه ها

در زندگی کودکان و نوجوانان حضور مؤثر خود را حفظ می کنند و از دریچه لذت آفرینی ، علاقه و سرانجام عادت به خواندن را در آنها بوجود

آورده حفظ می کنند و گسترش می دهند.



پایگاه های ایجاد عادت به مطالعه و خواندن



پایگاه های عادت به مطالعه در زمینه بستر سازی عادت به مطالعه نقش عمده ای دارند و عبارتند از خانواده، مدرسه، کتابخانه های

عمومی وسایر رسانه های جمعی؛


برای شکل گیری عادت پایدار به مطالعه ، برنامه ریزی هماهنگ همه نهادی های ذیربط ضروری است.



فصل سوم


ادبیات کودکان و نوجوانان ، تعاریف و نظریه ها ، تنوع موضوعی


ادبیات اصطلاحی است که از نیمه دوم قرن هجدهم به طور مستقل در متون غربی ظاهر شده اما رشد آن در قرن بیستم حاصل شده است .

تعاریف متعددی از این اصطلاح به صحت دست داده شده گرچه مشترکاتی با هم دارند، اما هیچ کدام از آنها جامع و مانع نیستند.


ادبیات کودکان اصطلاحی است ترکیبی که در یک وجه آن مخاطب و در وجه دیگر جوهر ادبی قرار دارد. پس آثاری که ادبیات کودکان

خوانده می شود باید هر دو مؤلفه را دارا باشد. توجه بیش از اندازه به مخاطب و توانایی ها و محدودیت های او نباید سبب از دست

رفتن جوهر ادبی در این آثار گردد.


بین ادبیات کودکان و بزرگسالان تفاوت هایی مانند تفاوت در حوزه های تجربی آنان است و استفاده وسیع از تصویر در آن و

همچنین گستره ادبیات کودکان آثار مستندی را با کیفیت هنری و ادبی مطلوب عرضه می کند و تفاوت آخر تفاوت در گستره موضوعی آثار است.


در کنار جریان ادبی، آثار خواندنی و شبه ادبیات نیز وجود دارد که هر یک با تفاوت درجات اثر سوئی در مطالعه کودکان به جا می گذارد.


در یک بررسی کلی ادبیات کودکان شامل دو دسته است: ادبیات کهن که با زیر مجموعه فابل و متل، قصه قومی، اسطوره، قصه پهلوانی و

حماسی، لالاییها و ترانه ها شناخته می شوند و ادبیات معاصر که شامل افسانه نو و فانتزی، داستانهای واقعی، شعر و ادبیات مستند است

که حوزه های علوم و علوم اجتماعی، فلسفه، فلسفه و دین، زندگینامه، بازی و سرگرمی و هنر را پوشش می دهد. تبلور تمام این نمونه ها

به شکل تصویری پدیده ای به نام کتاب تصویری را شکل می دهد که می تواند مورد استفاده کودکان و نوجوانان قرار گیرد.



فصل چهارم


ضوابط کلی انتخاب کتاب برای کودکان و نوجوانان


گرچه مطلوبترین شیوه انتخاب کتاب، انتخاب توسط خود کودکان و نوجوانان است ، ولی به دلیل نداشتن ذائقه هنری و ادبی

که امری اکتسابی بوده و نیازمند گذر زمان است، ابتدا بزرگسالان با اتکا بر ضوابط کلی کتاب ها را بر می گزینند و سپس کودکان با

توجه به علایق خود کتابها را برای مطالعه شخصی خود انتخاب می کنند. این شیوه دست بزرگسالان را باز نمی گذارد تا معیارهای

شخصی خود را به کودکان تحمیل کنند و از شیوه های مورد پذیرش است که دخالت بزرگسالان را به حداقل می رساند.



شیوه های ارزیابی منابع کودکان و نوجوانان



۱- کیفیت محتوا


محتوا باید با زندگی کودکان مرتبط بوده و از پیش داوری و کلیشه های رایج به دور باشد. از معیارهای کلی انتخاب کتاب تعمیم پذیری

محتوا و دور بودن آن از عرصه های پیش داوری والقاست. در کنار محتوی معیار دیگری تحت عنوان میزان دامن زدن به حس کنجکاوی های

کودکان باید مورد توجه باشد.



۲-کیفیت ساخت و پرداخت


اثری از نظر ساخت و پرداخت قابل قبول است که نویسنده با کمک راههای غیر مستقیم در انتقال مفاهیم و احساسات به خواننده

موفق شود در غیر این صورت ارزشی ندارد. از نکته های دیگر ساختاری پرهیز از کلیشه هاست زیرا روی آوردن به آن سبب نوعی آسان

پسندی شده و مانع خلاقیت می شود.



۳-کیفیت نگارش


انطباق سطح خوانایی اثر با تواناییهای خواننده باید مورد توجه قرار گیرد به عبارت دیگر متن نباید آنقدر ساده بوده که خواننده را بی نیاز

از تلاش کند و نه آنقدر پیچیده باشد که او را از خواندن بازداشته و نسبت به توانایی هایش ناامید کند.


انطباق سطح خوانایی هر کتاب برای هر گروه سنی وقتی حاصل است که کودک بتواند دست کم ۹۸ تا ۱۰۰ درصد واژه های بکار رفته

در کتاب را خوانده و به ۹۰ تا ۱۰۰ درصد پرسش های مربوط به درون کتاب پاسخ دهد از طرف دیگر سطح نوشته ها باید با موضوع اثر

همخوانی داشته باشد.



۴-کیفیت تصویر


تصویر در کتاب کودک با متن رابطه ای غیر قابل انکار دارد و نقش آن به گونه ایست که هر آنچه را که متن به دلیل محدودیت قادر به

بیانش نیست نشان می دهد.


تصویر کودک باید مقید به متن باشد و البته نه دنباله روی آن .تصویرها باید از آنچنان قدرت و خلاقیتی برخوردار باشند که دید کودک

را فراتر از آنچه متن به روی او گشوده بگشاید و اینکه در عین حال تصویر ها با موضوع و محتوای کتاب تناسب داشته باشد و در عین

حال لذت بخش بوده و سبب پرورش ذائقه هنری کودک گردد.



۵-کیفیت ارائه


کتاب کودک پدیده ای است که از روی جلد تا آخرین صفحه و همچنین پشت جلد آن و حتی روکش آن در جذب خواننده و نگهداشتن

او با کتاب مؤثر است پس شکل ظاهری کتاب از عواملی است که باید ارزیابی شود.


طراحی صفحات، اندازه حروف، جنس کاغذ، صحافی و حتی روکش کتاب از عواملی اند که از نظر کیفیت ارائه باید مورد ارزیابی قرار گیرند.


ابزارهای انتخاب کتاب عبارتند از:



۱- کتاب شناسی ها


۲- فهرست ها


۴- نقد و بررسی ها



فصل پنجم :


روند رشد ادبیات کودکان در جهان


ادبیات کودکان پدیده ای است اجتماعی که روند رشد آن در طول تاریخ با تحول دوران کودکی و نگرش به کودک پیوند ناگسستنی

دارد روند رشد ادبیات کودکان در جهان به برداشت ها و تفسیرهایی که در هر عصر و دوره ای از ادبیات کودکان می شده است بستگی دارد.

چهار روند بر ادبیات کودکان اثر گذاشته است. ادبیات در عصر شفاهی، ظهور صنعت چاپ، گسترش آزاد اندیشی و فراگیر شدن خواندن

و گسترش فناوری و روند رشد ادبیات؛



عصر ادبیات شفاهی که در آن دوران کودکی تعریف شده ومشخص نبوده است، لذا کودکان در هر آنچه بزرگسالانشان به آن دسترسی

داشتند از طریق شفاهی سهیم می شده اند. روندی که در دوران تمدن رومی ها منجر به آموزش رسمی کودکان می شد با فروپاشی

تمدن آنها توسط بربرها رو به زوال نهاد و عامه مردم دست از خواندن و نوشتن برداشته و از فهم و درک الفاظ مکتوب عاجز شده و ادبیات

فخیم و عام گذشته به ادبیات تخصصی تبدیل شد. در قرون وسطی با وجود خط و کتابت، سواد به دلیل محدودیت کلیسا گسترش نیافت.


لالائی ها ، اسطوره ها، حکایت ها، قصه های پریان و قصه های حماسی و پهلوانی از جمله آثاری بودند که کودکان از شنیدن آنها لذت

برده و تفکیک سنی هم برای آنها ایجاد نشده بود و در نهایت اینکه فقدان ادبیات نوشتاری، فقدان اصول تربیتی و ضوابط مربوط به شرم

و حیاء و عفت عمومی معیارها و نشانه هایی هستند که فقدان عنایت به مقوله کودکی و رعایت شاخصه های دوران طفولیت را در قرون

وسطی بارز و جلوه گر می سازد.


اولین نشانه به رسمیت شناختن کودکان ظهور آثاری بود که هم کتاب بودند و هم نبودند چون هم خوانده

می شدند و هم شکل متعارف کتاب را نداشتند. مانند هورن بوک ها (کتاب های شاخی جنس)، بتل دورها (مقوای ضخیم تا شده) و

چپ بوک ها (کتاب های قطع کوچک)؛


آثاری که در دوران صنعت چاپ به وجود آمدند عبارتند از: قصه های ننه غاز و زیبای خفته، بچه گربه در چکمه، بندانگشتی و سیندرلا،

زمانی که صنعت چاپ بادوام و گسترش خود سبب تغییر و تحول شد تعریف جدیدی از بلوغ و بزرگسالی ارائه شد که مرزهایش را نشانه های

طبیعی و بیولوژیکی تعیین نمی کرد و سبب شد تا دوران کودکی به مقوله ای اجتماعی تبدیل شود و مرحله دوم رشد ادبیات کودکان یعنی

انعکاس ادبیات شفاهی در آثار خاص کودکان درست از همین جا آغاز شد.


در قرن هجدهم تحت تأثیر اندیشه های “روسو” نگرش به کودکی کاملاً تغییر یافت و کودکی دوران مستقلی شناخته شد که باید

کودک را تحت تعلیم قرارداد و او را به طبیعت انسانی اش رساند.


تاکید بر ارزش های دوران کودکی سبب تهیه کتابهایی شد که کودکان و نوجوان از آنان استفاده کنند.


آثاری مانند: روبینسن کوروزوئه، سفرهای گالیور ازآثار این دوره هستند. اگر چه به تدریج آثار پراکند های در سرتا سر اروپای آن

زمان و ایالات متحده برای کودکان و نوجوانان به وجود میآید اما آنچه فرهنگ مسلط بر این دوران بود شکل گرفتن قصه های بومی بود .

قرن نوزدهم قرن هانس کریستین اندروسن است زیرا او چرخه تکرار و الگو برداری و بازنویسی آثار کهن را از بین برد . زیرا آثار او داستانهای

نو هستند که به شیوه کهن و با استفاده از درون مایه های آشنا اما به شکلی ترکیبی از نو خلق شده اند. پیامد کار اندرسن در

قرن ۱۹ و ۲۰ ظهور نویسندگانی بود که تمام توان خود را در خدمت خلق ادبی به کار بستند و قرن بیستم اوج شکوفایی ادبی، تنوع

موضوعی و کیفیت آثار هنری مخصوص کودکان شد . قرن ۱۹ قرن شکوفایی کودکی و ادبیات خاص کودکان به شمار می آید، برگزیده ترین

آثار کلاسیک خلق شده و ادبیات کودکان از مرحله سوم که خلق بر اساس الگوهای کهن بوده به دوره خلق مستقل ادبی گام گذاشت.



قرن بیستم میلادی را علیرغم دو جنگ جهانی باید بهشت دوران کودکی دانست زیرا کودک مداری وجه همت همگان قرار گرفت.


از ویژگی ها و اقدامات قرن بیستم می توان موارد زیر را بر شمرد:


۱- تأسیس دفتر بین المللی کتاب برای نسل جوان در سال ۱۹۵۳


۲- اعطای جایزه هانس کریستین اندرسن از سال ۱۹۵۶ به بعد


۳- تعیین روز جهانی کتاب کودک به مناسبت تولد هانس کریستین اندرسن از ۱۹۶۷


۴- پرداخت آکادمیک به موضوع کتابهای کودکان


۵- تصویرگری کتابهای کودک


۶- عرضه مجلات کودکان



در پایان این قرن با گسترش فناوری های جدید و انقلاب الکترونیکی، ادبیات کودکان در برابر جاذبه ها و ترفندهای نور، صدا و رنگ

در شرایط متزلزلی قرار گرفت علی رغم آن کارشناسان این حوزه با پیشنهاد راهکارهایی امیدوارند کتاب کودک با نوعی تجدید سازمان

واقع بینانه و پذیرش این اصل که دیگر کتاب تنها رسانه نیست و خواندن در کنار دیدن و شنیدن مطرح است، بتواند به حیات خود ادامه بدهد

و رسالت خود را که ایجاد نوعی تفاهم در بین کودکان جهان است به دوش بکشد.



فصل ششم :


روند رشد ادبیات کودکان در ایران


ایران کشوری است کهنسال با سابقه دیرینه فرهنگی، ۶ هزار سال تمدن و ۲۵۰۰ سال تاریخ تمدن مدون و ادبیاتی غنی و پر بار

هم در شکل شفاهی و هم در شکل نوشتاری آن؛


از شواهد تاریخی موجود می توان به این نکته پی برد که قبل از اسلام جامعه ایرانی با خواندن ونوشتن بیگانه نبوده و آثار نوشتاری

قابل اعتنایی داشته که بیشتر جنبه مذهبی یا دیوانی داشته اند مانند کتاب اوستا؛ با توجه به شواهد موجود می توان گفت در ایران

باستان مدارسی جهت تربیت نوجوانان وجود داشته و مخصوص فرزندان طبقات ممتاز بوده است با توجه به اینکه جامعه ایران پیش از

اسلام جامعه ای طبقاتی بوده است اما نکته مهم این است که خرد و دانش در بین ایرانیان مانند دیگر اقوام باستانی مورد توجه بوده است

از آثار به جای مانده این دوران می توان کارنامه اردشیر بابکان، اندرز خسرو گواتان، یادگار وزیران، هزار افسان و قصه های هزار و یک شب و …

را نام برد. در نهایت اینکه با وجود آثار نوشتاری قابل اعتنا و مطرح بودن تربیت دینی و اخلاقی و حرفه ای برای کودکان و نوجوانان سهم آنها

بیشتر ادبیات شفاهی بوده که نقل می شده است.


پس از فرو پاشی حکومت ساسانی و سلطه اعراب بر ایران، ایرانیان در شرایط گسست شدید فرهنگی واقع شدند و کلیه آثار

درزمینه های فرهنگ و ادب و تاریخ و فلسفه نابود شد و تنها آثاری که موبدان و دانشمندان زرتشتی از آنان نگهداری می کردند از نابودی

در امان ماندند. در تعلیم و تربیت اسلامی، کودکان و تربیت و رسیدگی به آنان در دستور کار دین بود و علی رغم آن در این دوران کودکان

همچنان از ادبیات عامیانه بهره می بردند مانند شاهنامه فردوسی که درونمایه حماسی و پهلوانی اش مورد توجه نوجوانان بود یا

عنصر المعالی، قابوس نامه، کلیه و دمنه، منطق الطیر عطار، مثنوی مولوی، گلستان، حسین کرد شبستری، رموز حمزه؛ در این دوره

علی رغم توجه به دوران کودکی و وجود نظام های غیر رسمی برای آموزش کودکان و وجود آثاری که از نظر محتوا یا ساختار می توانسته اند

مورد استفاده کودکان باشند، کودکان نیاز خود را از طریق ادبیات عامیانه شفاهی بر آورده

می کردند زیرا اکثریت آن ها بی سواد بوده و به مواد مکتوب دسترسی نداشته اند و با آنچه بزرگسالان داشتند تسهیم و از ادبیات

شفاهی لذت می بردند.


در عصر قاجار و قبل از مشروطه مردم خرده پای شهری به تدریج در مسیر آگاهیهایی درباره تحولات جهان قرار گرفته و سعی کردند

خود را از ستمی که بر آنها می شد نجات دهند رفت و آمدهای تجار و بازرگانان به کشورهای دیگر سبب بیداری ایران شد. امیر کبیر

با تأسیس مدرسه دار الفنون نقطه عطفی در جنبش ایرانیان آغاز کرد انتشار روزنامه هایی مثل کاغذ اخبار و وقایع اتفاقیه حرکت مردم

را سریع تر کرد و در این دوره مقدمات همگانی شدن آموزش فراهم شد. از آثار این دوره می توان به مثنوی الاطفال اثر مفتاح الملک،

تأدیب الاطفال اثر صنیع السلطنه نام برد.


در عصر مشروطیت با گسترش آموزش همگانی وتأسیس مدارس، نگارش و انتشار کتاب های درسی وسعت یافت؛ انقلاب مشروطیت

و ورود صنعت چاپ به ایران و گسترش اندیشه های آزادیخواهان و نوشدن اندیشه های تربیتی، تأسیس مدارس جدید همگی سبب

شدکودکان در ایران در دایره توجه قرار گرفته و ادبیات خاص آنها به وجود بیاید در این دوره ابتدا با آثاری روبرو هستیم که برای تدریس در

مدارس جدید تألیف شده اند که می توان از نویسندگانی مثل یحیی دولت آبادی، ایرج میرزا و نیما یوشیج نام برد.


در مرحله بعد به تدریج با تلاش های شخصیت های آگاهی چون جبار باغچه بان، فضل الله مهتدی(صبحی)، عباس یمینی شریف

و صمد بهرنگی ادبیات کودکان هویت مستقلی پیدا کرد و به رشد کمی وکیفی خود ادامه داد. اولین گرد آورنده ادبیات عامیانه، صادق هدایت است.


رویدادهای مهم دهه چهل عبارتند از:


۱-تأسیس شورای کتاب کودک در ۱۳۴۱؛


۲- تأسیس کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان ۱۳۴۵؛


۳- دریافت جایزه بولوینا به ماهی سیاه کوچولو اثر فرشید مثقالی در ۱۳۴۷؛


۴- ورود رسمی درسهای ادبیات کودکان به سایر رشته ها غیر از تعلیم و تربیت؛


۵- توقف ادبیات واقع گرایانه؛ و


۶- رشد ادبیات نمادین و شعر کودک؛



دهه شصت


حدود هفت سال از این دهه در جنگ تحمیلی گذشت که به تبع آنها مدارس تعطیل و مهاجرت های ناخواسته به وجود آمد.

در این دوره با تدوین اصول انتشار کتاب کودک توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و اجرای طرح ممیزی قبل از چاپ برای ادبیات کودکان،

سرانجام ادبیات کودکان با الگوهای جدیدی راه خود را از سر گرفت.



آثار ارزشمندی چون مهاجر کوچک، آی ابراهیم و اسماعیل اسماعیل ، وقتی که دو جنگ در آسمان دیده

می شود و … در این دوره در کنار آثار مستند دینی منتشر شدند.



رویدادهای مهم این دوره :


۱- رشد کمی آثار مخصوص به کودکان و نوجوانان؛


۲- برگزاری سمینار و نمایشگاه تصویر گران کتاب کودک؛ و


۳- برگزیده شدن هوشنگ مرادی کرمانی به عنوان نویسنده برتراین دوره؛


در دهه هفتاد با پایان یافتن جنگ چه در تألیف و چه در ترجمه گرایش به داستان های فانتزی و تخیلی بیشتر شد در این دوره

شعر شاعران نسل جدید وارد عرصه شعر نو شد در عرصه تصویر افرادی مانند بنی اسدی، کریم نصر، نسرین خسروی، همتی، آهویی

و غریب پور موفق به دریافت جوایزی شدند. در این دوره ترجمه مجدداً رشد کرد و نقد ادبی پدید آمد. هوشنگ مرادی کرمانی موفق به

دریافت جایزه اندرسن و در نهایت تأسیس انجمن نویسندگان کودکان و نوجوانان در پاییز ۷۷ نقطه عطف وقایع دهه ۷۰ به شمار می آید.



دور نمای آینده


روند خلق و تولید کتاب کودک در ایران جریانی وابسته به یک روند جهانی است. بحران بودن و نبودن مسأله کتاب در عرصه حیات

کودکان با وجود رقیبان سر سختی مثل تلویزیون و دیگر رسانه ها می تواند دغدغه های ذهن کارشناسان باشد.


فصل هفتم :


انواع ادبیات کودکان ،ادبیات شفاهی قلمرو جادوی کهن


ادبیات شفاهی یا عامیانه جویبار باریکی است از یک جریان آفرینش بزرگ و نا شناخته که فولکلور یا فرهنگ عامیانه خوانده می شود

وچکیده ای از خرد و هنر زندگی روز مره مردم است.


فولکلور شامل باورهای عامیانه، آوازها، جشن ها، رقص های مذهبی، قصه های مذهبی، شعر، فابل، اسطوره، افسانه و حماسه

و در واقع آینه مردم است.


اشعار وترانه های عامیانه مجموعه آثار منظومی اند که جدا از حوزههای رسمی شعر وادب دراعماق ذوق مردم عادی کوچه وبازار تولد

یافته، زندگی کرده و حفظ شدهاند.مهمترین نمونه اش ترانه های دایه ها ومادران است که از مهم ترین آنها لالایی هاست.


لالایی ۳ بعد دارد : ۱- بعد شاعرانه ۲- بعد موسیقیایی ۳- بعد تئاتری


نوع دیگر اشعار و ترانه های عامیانه بازی- ترانه ها هستند. گاه ترانه در قالب مکاتب های منظوم درمی آید مثل دویدم و دویدم،

چیستان ها و معماهای منظوم دسته دیگر از اشعار و ترانه های عامیانه اند که رمز گونه بوده و نیازمند گمانه زنی شنونده اند وجزء

بازیهای کلاسی هستند. مهملات یا هیچانه ها دسته دیگرند، در آنها معنا و مقصود خاصی دنبال نشده ونویسنده خاصی نداشته اند

مانند اسطوره، فابل، افسانه وقصه های قومی؛


اسطوره ها به دنیای کهن تعلق دارند و زاده فرهنگ های دیرپا شناخته شده و موضوع آنها مربوط به منشأ خلقت جهان

وانسان و عوامل طبیعی است وبه احساس ها وتجربه های انسان می پردازد مثل اسطوره های یونان، رم، مصر و…..


افسانه: روایتی است که راویان و شنوندگان، آنرا باور داشته زمان آن نسبت به اسطوره متأخرتر بوده وجنبه تقدس مآبانه ندارند

وشخصیت های محوری انسان هستند.


فابل: روایت های کوتاهی که بیشتر شخصیت هایش حیوانات وعوامل طبیعی اند وراهنمای انسان هستندو در آخر پندی ارائه

می دهند.


قصه های قومی: در آنها تاکید بر حوادث خارق العاده بیشتر از تحول آدمها است. شکلی ساده و ابتدایی دارند ساختمانی نقلی وروایی

دارند. ویژگی های آنها عیارت است از:


۱- ماهیت شفاهی دارند.


۲- قهرمانان دارای صفات مطلق هستند.


۳- محتویاتشان از حوادث واقعی، مغایر واقعی وتصادفی به وجود می آید.


۴- از طرح والگوی واحدی پیروی می کنند.


۵- ابعاد اعجاب انگیز دارند.


۶- تعلق زمانی ومکانی ندارند. و


۷- زبان روایتی است.



انواع قصه های قومی :


۱- قصه های تکرار شونده یا زنجیره ای


۲- قصه های حیوانی


۳- قصه های شگفت انگیز یا جن وپری


۴- قصه های واقعی



کاربرد قصه های قومی برای کودکان ونوجوانان


بخشی از میراث فرهنگی کودکان به شمار آمده و همواره در طول تاریخ مورد استقبال قرار گرفته اند. تنها دلیل استفاده از

این قصه ها جنبه سرگرم کننده آنها نیست بلکه این قصه ها انتقال دهنده میراث فرهنگی به کودکان است و از منظر دیگر کودکانی که

در شرایط دشوار زندگی احساس نا امنی کرده واز محبت پدر و مادر مطمئن نیستند این قصه ها ایمان به نیکی را به کودک داده واین باور را

به او می دهد که اگر انسان نیک سرشت باشد وتلاش کند سرانجام پیروز می شود. این قصه ها کودک را با فرهنگهایی که شبیه فرهنگ او

نیستند آشنا می کند. به تجربیات کودکان می افزاید. قدرت خیال پردازی کودک را تقویت می کند اما در این میان گروهی از متخصصان تعلیم

و تربیت وروانشناسی مخالف این قصه ها هستند. گروهی نگران آن هستند که این قصه ها کودک را از دنیای واقعی اش دور کرده وگروهی

دیگر می گویند این قصه ها محصول عصری هستند که بشر با طبیعت درگیر بوده نه عصر حاضر؛



جایگاه تصویر در قصه های قومی


کارشناسان ادبیات کودکان معتقدند که قصه های قومی را با همان اصالت کهن باید به کار گرفت ماهیت شفاهی آن ها ایجاب می کند

که بیشتر با استفاده از قصه گویی با آنها سهیم شویم و تنها در این صورت است که ذهن کودک فعال شده و به تجربه ای منحصر به فرد

دست می یابد. می توان گفت که هر گاه هنرمندان با درجه بالای خلاقیت هنری به سراغ این قصه ها بروند و فرازهای محدود ی از آن را

به شکل اثری هنری به کودکان عرضه کنند که سبب دامن زدن به خلاقیت ذهنی آنها شود تصویر ها توجیه منطقی داشته ودر غیر این

صورت باید گذاشت تا جادوی خود را از کلام منتقل کنند.


ضوابط ارزیابی و انتخاب قصه های قومی برای کودکان


۱- ابتدا باید به علایق و ظر فیت های ذهنی گروه های سنی توجه نمود.


۲- ارزش های خیال گرایانه؛


۳- توجه به نگرشهای منفی که ممکن است در قصه ها دیده شود.


۴- بازنویسی آثار؛


۵- زبان و بیان؛


۶- تصویر،



فصل هشتم :


روند انواع ادبیات کودکان : داستان های شگفت انگیز نو و قلمرو جادویی جدید


اشتیقاق کودکان به شنیدن قصه های کهن در عصری که کودکان از نظر تربیتی در مرکز توجه قرار گرفتند سبب خلق داستانهای

شگفت انگیز و قصه های جن و پری نو ، فانتزیها و داستانها تخیلی علمی شد و صنعت چاپ در این میان سبب شد این قصه ها و افسانه ها

در لابه لای صفحات کتاب جای گیرند و ثبت شوند .


داستان یک سلسله وقایع حقیقی یاغیر حقیقی است که به طور زنده و آمیخته با جزئیات بیان شده باشد به نحوی که

متخیله خواننده یا مستمع آنرا آنا تجسم کند . قصه محصول دهنیت جمع است و خالق مشخص ندارد و با نقل پی در پی آن روی

اثر گذاشته اند قصه و دادستان هر دو روایی هستند و به نقل رویداد می پردازند زبان


قصه های شفاهی بوده و زبان قصه ادبی



تفاوت قصه و داستان :


۱- داستان محصول ذهنیت فرد و قصه ذهنیت جمع است.


۲-وجود روابط علّی در داستان


۳-ساختمان ادبی


۴- زبان


۵- زمان و مکان


با رواج فرهنگ مکتوب هم قصه های قومی قدیمی شفاهی مکتوب شد و هم قصه های بر اساس الگوهای آنها با استفاده از

عواملی که در آنها نقش داشتند، خلق شد که می توان آنها را دوره انتقالی به حساب آورد چون هنوز پیوند خود را با سبک قصه گویی های

قدیم قطع نکرده و به آنها قصه های جن و پری جدید می گویند. مانند پری دریایی هانس کریستین اندرسن؛



ویژگی های این قصه ها :


۱- در قالب زمان به درستی جایگزین شده اند ۲- فکر و فلسفه و راه و روشی مترقی نسبت به زمان خود را القا

می کند.


۳- قابلیت تعمیم دارد.


۴- اعتماد خواننده را به دست آورد.


۵- پرداختی اصیل و هنرمندانه دارد.



فانتزی به معنای نوآوری خیال پردازانه وهم و خیال است و قالب فانتزی مهم ترین قالب ادبیات کودکان است و بیش از ۸۰ درصد آثار

مخصوص کودکان را به خود اختصاص می دهد مانند: آلیس در سرزمین عجایب از لوئیس کارول؛


فانتزی ها از نظر دورنمایه، موضوع، طرح و شخصیت پردازی طبقه بندی های گوناگون دارند. داستان هایی مانند پینوکیو، جادوگر

شهر از، شازده کوچولو و …


داستان های علمی – تخیلی : داستانهایی که بر اساس نوآوریهای علمی و فنی یا شبه علمی و فنی فرضیه خود را بنا می نهند

و هدف منحصر به فرد آنها فرضیه ای است درباره آینده سازان و کائنات وموضوع آنها ترسیم جهانی است که سریعاً در حال دگرگونی است.

مثل : “جنگ دنیاها” اثر دی اچ ولز و “بخشنده” اثر لوئیس لوری و در نهایت اینکه داستانهای تخیلی –علمی سبب دامن زدن به تخیل کودکان

و نوجوانان شده وچشم انداز جدیدی پیش روی آنها گشوده واین باور را به آنها می دهد که تا چه حد رفتارهای آنها بر ارکان حیات،از

محیط زیست گرفته تا عرصه های سیاست وآینده اجتماعی بشر می گذارد.



ضوابط ارزیابی داستانهای شگفت انگیز و نو



۱٫درونمایه قوی و قدرتمند


۲٫پیروی از منطق درونی داستانی


۳٫باورپذیری شخصیت ها


۴٫عنصر زبان و بیان



فصل نهم


انواع ادبیات کودکان : داستان های واقعگرا


اگرچه آنچه که در دوران کودکی مطالعه می شود ساختاری شگفت انگیز و فانتزی دارد اما در پایان دوره دبستان توجه کودکان به

عرصه ادبیات واقعگرا جلب شده وخواهان داستان هایی هستند که ماجراهای آنها در حیات خلوت خانه های خودشان بگذرد ومثل انگشتان

دست واقعی باشد .


به آثار ادبی وهنری متعهد به واقعیت آثار واقعگرا می گویند . مکتب واقع گرایی یا رئالیسم نیمه های قرن ۱۹توسط بالزاک در فرانسه

به جهان عرضه شد .واقع گرایان خبرهای آ شنا و معمولی زندگی را در واقعیت به نمایش گذاشته وهدفشان جستجو وبیان کیفیتهای

واقعی هر چیز و رابطه های درونی میان پدیده ای با پدیده های دیگر است .


جوهر رئالیسم عبارت است از تحلیل اجتماعی، تجسم زندگی انسان در جامعه ،مطالعه و تجسم روابط اجتماعی،روابط میان

فرد و جامعه و ساختمان خود و جامعه؛


رمان مهمترین قالب ادبی زمانه و نثر روایی طولانی و پیچیده ای است که آمیزه ای از تجربیات انسانی همراه با تخیل و گروهی

از شخصیتها در آن نقش دارند .داستان کوتاه اثری است منثور که به شکل امروزی آن اثری کوتاه است که درآن نویسنده به یاری یک

طرح منظم، شخصیت های اصلی رادر یک واقعه نشان می دهد که تاثیر واحدی القا می کنند .


جایگاه داستان واقعی در زندگی کودکان ونوجوانان


کودکان ونوجوانان در کنار خواندن قصه های کهن وفانتزی های نو به عرصه داستانهای واقعی علاقمند شده زیرا می خواهند

به واقعیت وجود خود وهمسالانشان پی ببرند وبه راهکار های مشخصی درباره مسا ئل ومشکلات زندگی خود دست پیدا کنند.

از جنبه های مثبت داستانهای واقعی این است که کودکان ونوجوانان خودشان وظرفیتهایی که دارند را می شناسند ودید وسیعتری

به زندگی پیدا می کنند وتجربه هایی را که نداشته اند به آنها می دهد .


انواع داستان های واقعی :


۱- داستانهای واقعی حیوانی؛ نکته مهم در این داستانها این است که حیوانات با تمام ظرفیت های خود درداستان ظاهر می شوند

مثل سپید دندان، آوای وحش ،لبه پرتگاه


۲- داستانهای واقعی تاریخی؛ داستانهای مربوط به گذشته به کودکان کمک کرده تا ببینند که زمان در حال تغییر است ،ملتها

به اوج می رسند وسقوط میکنند اما آنچه باقی می ماند نیازهای جهانی است مثل آزادی ،عشق ،احترام و…..


۳- داستانهایی درباره مسائل ومشکلات کودکان و نوجوانان .مهمترین گونه داستان های واقع گرا هستند مانند کوه مراصدامی زند،

احمد ونی نی کوچولو ، قصه های من و مامان ،خوابهایم پر از کبوتر و بادبادک است.



۴-داستانهای عاشقانه


۵- داستانهای ماجرایی این داستانها به دلیل تحرک وماجراجویی با روحیه ماجراجوی نوجوانان بسیار همخوانی دارد مانند “سختون”

نوشته ناصر ایرانی .



عناصر متشکله داستان خوب
الف)دور نمایه یا تم :تفکری است که داستان رایکپارچه نگه داشته، اندیشه ومعنای محوری به یک نوشته ادبی می دهد. درداستانهای خوب درونمایه به صراحت توسط نویسنده ابراز شده ودرسایر داستان بروز می کند ودید کلی به خواننده می دهد.
ب)پیرنگ (طرح) : پیرنگ حوادث و رویدادها ،کنشها و واکنش شخصیت ها را آنچنان نظم می بخشد که خواننده آنها را بپذیرد.
ج)شخصیت پردازی وشخصیت :شخصیت در اثر روایتی یا نمایشی ، فردی است که کیفیت روانی و اخلاقی او در عمل او و آنچه می گوید و می کند وجود داشته باشد .
د)زمان ومکان
ه)زاویه دید: رابطه نویسنده را با داستان نشان می دهد .
و)سبک: راه و روشی است که نویسنده برای عینیت بخشیدن به فکر و اندیشه و تخیل خود برمی گزیند.
در نهایت اینکه برای داستانهای واقعی کودکان و نوجوانان و درقالب کتاب مصور، تصاویری واقعگرا ولی هنرمندانه وگیرا ضروری است.
فصل دهم
انواع ادبیات کودکان:شعر
از مهمترین گونه های بومی که کودکان ونوجوانان از آن استقبال می کنند شعر است.ایجاد تصویرهای خیالی ناب در زبانی شاعرانه، عاطفی وموزون از ویژگیهای شعر خوب است.اگر چه کودکان در ابتدا بیشتر به ساختمان شعرتوجه دارد اما کم کم به ارزش تصویرهای خیالی وظرافت های زبانی آن پی می برند.
شعر در سنتی ترین تعریف خود ” کلامی ، موزون ، مقفی و متخیل است ” شعر محض بیان محسوس و هنرمندانه ذهنیات انسان است در قالب زبانی عاطفی و موزون.
جانمایه و جوهر شعر درونی و خلاق است و تکنیک آن آموختنی و شیوه به کارگرفتن آن به شاعرانی بر می گردد که می خواهند جوهر خیال خود را در قالب آنها بیان کنند.
در نهایت اینکه آنچه در شعر اهمیت دارد احساس و عاطفه و تصویر های ذهنی است که با استفاده از همه ظرفیت های زبانی بیان شده است .
شعر کودک، درون نمایه و ساختار
کودکان از آن هنگام که در گهواره به سر می برند با لالایی که ابتدایی ترین شعر است آشنا می شوند و بعد ها با انواع اشعار عامیانه چون بازی –ترانه ، مهملات ، قصه های کوتاه منظوم ، چیستانها ، معماها آشنا می شوند. کودکان ابتدا شیفته ضرب آهنگ و موسیقی کلام می شوند و شعر را نوعی بازی کودکانه تلقی می کنند پس اشعار عامیانه با ویژگی ها و توانایی های کودک در این سن هماهنگ و زمینه لازم برای ایجاد رابطه با شعر را فراهم
می آورند. شعر به دلیل درونمایه عاطفی و ساختار پر شکوهش مثل کودکی در طول حیات آدمی است.
با توجه به ویژگی های شعر کودکانه می توان گفت شعر کودک باید شعر باشد ، زیرا نشانه های انکار ناپذیری از درک طبیعی شاعرانه کودکان در دست است که به ویژگی های دوران کودکی بر می گردد.تفاوت میان شعر کودک و بزرگسال استفاده از ابعادی از زندگی است که برای کودک معنا دار است . در واقع شعر کودک مثل همه انواع آثار خاص کودکان باید از زندگی کودک گرفته شده باشد یعنی جنبه ی احساسی شعر کودک باید بازتابی از احساسات واقعی کودکان باشد .
نکته مهمی که در این وجود دارد این است که درونمایه شعر کودک نیز همانند بزرگسالان خیال گرایانه است .
متأسفانه شهر نشینی و دور شدن از طبیعت و زندگی در مکانهایی که زیر سلطه فناوریهای پیجیده اداره می شود این حواس کودکان را به تحلیل برده پس جهان شعر قادر است به کمک تصویرهای ذهنی حسی دوباره کودکان را در معرض تجربه هایی از این دست قراردهد.
به گفته نورتون شاعر به ۴ دلیل از وزن شعر استفاده می کند.
۱-از وزن استفاده می کند تا لذت شنیدن زبان را افزایش دهد؛
۲-شاعران با استفاده از وزن روی کلمه ای خاصی تأکید کرده و آنها را برجسته می کنند؛
۳-با استفاده از وزن تأثیرات شگرفی بر جای می گذارد؛
۴-با انتخاب وزن حالت مشارکت را به خواننده القا می کند
جاذبه های شعر عبارتند از:
۱-وزن ۲-ارزشهای رمزی و نمادین ۳-نوآوری ۴-تشبیه های پیش پا افتاده و مستعمل
انواع شعرهای کودک :
۱-شعر روایی : محبوبترین شعر است که در نهایت ایجاز و رعایت ضوابط شعری به داستان گویی پرداخته ودارای عمل داستانی سریع است.
۲-شعر تغزلی : اشعار به نسبت کوتاه و غیر روایی که سوی صدا و تصویر و خیال متمرکزند .
۳-شعر طنز آمیز
۴-شعر آزاد که قافیه نداشته ولی وزن را رعایت می کند .
ضوابط ارزیابی وانتخاب شعر برای کودکان – جایگاه تصویر
ذائقه کودکان در انتخاب شعر مهم ترین ملاک است و توجه به نکته های کلی زیر نیز مفید می باشد:
۱-کودکان از اشعاری لذت می برند که آنرا بفهمند
۲-اشعار فضل فروشانه و تعلیم مدار مورد علاقه کودکان نیستند
۳-عدم توجه کتابهای درسی به شعر باعث دلسردی کودکان از شعر شده
۴-اشعار طنز آمیز درباره تجربه های آشنا مورد علاقه کودکان هستند
۵-اشعار دارای ساختار بازی گونه مورد علاقه کودکان هستند .
تصویر در شعر کودک نقش به سزایی دارد . شعر پدیده هنری مستقل است که به کمک تصویرهای شاعرانه خود در قالب زبانی ملموس و حسی با کودک ارتباط برقرار می کند و شعری که فاقد آن باشد قادر به رفع این فاصله نیست شعر برای نوجوان
نوجوان با کسب تجربه خواندن شعر در کودکی می تواند شعر مناسب خود را از میان اشعار شاعران بزرگسال بیابد که می تواند برای گذر از دوره انتقال گزیده شعرهای بزرگسال که با عواطف و احساسات و دلمشغولی های دوره نوجوانی مناسب باشد مفید واقع شود.
فصل یازدهم
انواع ادبیات کودکان : آثار مستند و کتابهای علمی و تلاش اجتماعی
کودکان و نوجوانان علاوه بر نیازهای عاطفی و روانی که پهنه ادبیات داستانی و شعر پاسخگوی آن است نیازهای شناختی هم دارند آنها کنجکاو بوده وقدم به قدم به کمک کنجکاویها تلاش می کنند جهان پیرامون خود را شناخته و به درک درستی اززمان و مکان دست یابند و تاریخ و جغرافیا در دایره علایق آنها جای می گیرند .
ادبیات داستانی و شعر با همه جذابیتها و ….که در خوانندگان ایجاد می کند تنها آثار مورد علاقه آنها نیست کودکان به مانند بزرگسالان دایره علایق خود را وسعت بخشیده و می توانند به طور همزمان شیفته آثار مختلف شوند و در این میان تنها آثار داستانی نمی تواند جای خالی اطلاعات درباره محیط زندگی جانوران ، اجتماعات انسانی ، آرا و عقاید و …را بگیرد پس در رویارویی حوزه مستندها ، انگیزه های کودک و نوجوان تغییر می کند . هدف کتابهای مستند تنها انتقال اطلاعات سازمان یافته نیست کاری که کتابهای درسی آن را انجام می دهند. پشت این عمل، دادن اطلاعات انگیزه ای است که کتاب می تواند آنها را تقویت کند به طوری که خواننده می تواند خط گرفته شده را در آثار دیگر دنبال یا آنرا خاموش کند. در آثار مستند توانایی درک و دانش پایه کودکان دردریافت اطلاعات ارائه شده در کتاب از اهمیت زیادی برخوردار است . در این میان چون کودکان ونوجوانان دانش پایه وسیعی نداشته بنابراین تصویر به میان می آید . پیشرفت های صنعت چاپ این امکان را فراهم آورده تا کیفیت چاپ این آثار بهتر شده اما در انتخاب تصویر برای این گونه کتابها ، حال هر موضوعی که می خواهد داشته باشد ، صحت ، دقت و سندیت همچنان معیار مهم و زیر بنایی است .
ویراستاری خوب و تخصصی ، طراحی صفحات ، رعایت تناسب متن و تصویر ، استفاده از کاغذ خوب ، صحافی عالی و بادوام برای حوزه مستند از اهمیت زیادی برخوردار است . نکته مهم درباره این کتابها ، پذیرفته شدن آنها به عنوان آثاری ارزشمند و برپایی جوایزی برای این کتابهاست اولین بار نهضت اعطای جوایز برای آثار مستند در آمریکا شروع شد.
کتابهای علمی، انواع و ضوابط ارزیابی
از اولین تلاش های کودک برای حفظ بقای خود شناختن محیطی است که در آن زندگی می کند کنجکاوی که از ویژگی های انسان است و با کمک آن می تواند قوانین حاکم بر طبیعت را کشف و اختراعات گوناگون داشته باشد . جادوی امروز ؛ علم است علم به خودی خود شگفت انگیز ، جذاب و بر انگیزاننده است و تلاش بسیاری لازم است تا از مطالبی به این درجه جذاب و شگفت انگیز آثاری خشک و بی روح خلق گردد.
کتابهای علمی در چند دسته طبقه بندی می شوند
الف: کتابهای علمی عمومی
کتابهایی که نمی توان آنرا به شاخه علمی خاصی محدود کرد چون به طور وسیع و در عین حال کلی به مباحث علمی می پردازد که کتابهای پایه بوده و برایآشنایی با خود علم تألیف می شوند و تنها می خواهند نوعی آگاهی کلی نسبت به خود علم و راه و روشهای علمی به خواننده کم تجربه بدهد. کتابهایی که کودک را به مشاهده ترغیب می کند از این نوع هستند و یا سری فسقلی خوب نگاه کن.
ب: جهان جانوران:
زیر مجموعه آن زندگی نباتات ، قلمرو جانوران و بدن انسان است. شگفتی های زندگی نباتی وجانوری عامل سرگرم کننده، لذت بخش و در عین حال آگاهی بخشی است . مانند: کرکس فراش طبیعت ،لانه سازها ، یافته ها ، کارخانه همه کاره.
ج: زمین و فضا
زمین و تحولات آن در طول تاریخ ومقوله های زمین شناسی ، محیط زیست ، جو، هوا ، فضا ، انرژی و …برای کودک و نوجوانی که میل شدید به شناختن دارد جذابیت دارد مانند: عصر یخبندان ، در جستجوی فسیل زنده ، خورشید چرا درخشید ؟ چرا زمین گرد است ؟
د: موضوع انرژی
با ورود به قلمرو فیزیک و شیمی ما به عرصه ای از علم وارد می شویم که به طور فزاینده انسان را در نظم دوباره بخشیدن به حیات طبیعی به نفع خواسته ها و احتیاجات بشر توانا کند در اینجا مسائل اجتماعی وارد حوزه علم می شود . اینکه بچه ها بدانند ذخایر طبیعی نامحدود نیستند و باید از آنها درست استفاده کرد و بهره برداری بی رویه به تخریب طبیعت و لطمات به زندگی اجتماعی منجر می شود ، بنابراین این قبیل کتابها می تواند مفید باشد .
در یک جمع بندی کلی درباره کتابهای علمی باید دارای درونمایه ای روشن و واضح و جالب و به روز باشند و در آنها به علایق و دانش و توانایی کودکان و نوجوانان توجه شده باشد . از نظر ساختاری هم باید محتوای آن مناسب باشد، زبان و بیان علمی ودقیق داشته باشد و در مورد تصاویر هم باید دقت درستی در جمع آوری آنها شود
کتابهای دانش اجتماعی ، ضوابط وانواع ارزیابی
شناخت محیط اجتماعی و قوانین حاکم بر آن ، جایگاه انسان در این محیط ، حدود وظایف و اختیارات و مسئولیتها و تنوع اجتماعات بشری و … به اندازه شناخت محیط طبیعی برای کودکان و نوجوانان ضروری است . مقوله های تاریخی ، مردم و سرزمین ها ومکان ها ، زمانها ، از موضوعات مورد علاقه کودکان و نوجوانان است . مثلاً کتاب آمریکا ، نان ، پنج انگشت می شود یک مشت ، دوران صلح
چگونگی ارزیابی کتابهای دانش به دو عامل بستگی دارد:
۱-ارتباط درونمایه با زندگی کودکان
۲-نحوه ارائه واقعیات خشن و پرداخت نشده و در نتیجه نا امید کننده
فصل دوازدهم
انواع ادبیات کودکان :کتابهای مستند ،کتابهای فلسفی ،دینی وروانشناختی ،زندگینامه وسفرنامه ،بازی وسرگرمی ، و هنر
کودکان درطول دوران زندگی خود باسوالات بی شماری روبرو شده که برای پاسخ به آنها به شخصیتهای مهم روی می آورند آنها بخش مهمی از ساعات مفید بیداریشان را صرف بازی کرده ،تصویر می کشند وآنها را تفسیر
می کنند باخمیر وشن های ساحلی مجسمه ها وساختمان ها میسازند. در واقع برای تمام نشانه های شهودی پاسخ هایی لازم است که در حوزه علوم انسانی جایگاه خاصی دارد که به تفکیک به هر کدام از این جایگاه ها پرداخته
می شود .
علوم انسانی :مطالب فلسفی ،دینی ،اخلاقی وروان شناسی
فلاسفه ودانشمندان بزرگ مسائل وسوالات دوران کودکی شان رابه شکل تازه ای ارائه می دهند برای مثال سوالاتی از قبیل من از کجا آمده ام؟اکنون کجا هستم ؟به کجا می روم و…..
که این امر بر خلاف تصور متخصصان ادبیات کودک است در ادبیات عامیانه هم قصه ها ،اسطوره ها و افسانه هایی که به طور غیر مستقیم به انتقال مفاهیم فلسفی ،اخلاقی وپاسخ به این سوالات ازلی وابدی می پردازد فراوان است .مثل اسطوره گیلگمش.درواقع می توان پارهای از مسائل ومفاهیم فلسفی را که موجب پرسشهایی در ذهن کودک می شود وهم پاسخ هایی است بربخشی از پرسشهای فلسفی او در قالب کتابهایی جذاب وهنر مندانه گنجاند.
در این مرحله تفکر منطقی کودک از مرحله چیستی ساده به مرحله چرایی وارد شده ودر جستجوی دلیل رویدادها وپدیده هاست .مانند ماهی سیاه کوچولو.
درمورد مباحث دینی می توان گفت این مباحث منشئی است برای وارد شد ادبیات کودکان به حریم آموزشهای دینی که عمدتا خانواده ونظام آموزش وپرورش مجاز نمی دانند ولی بعضی معتقدند که پرداختن به فلسفه ادیان که به منظور هدایت بشر طرح شده ضروری است .پیاژه اثر اخلاق رادر کودکان دارای مراحل گوناگون میداند:
۱-مرحله بینش اخلاقی ۲- مرحله قراردادی ۳-مرحله خودپیروی
دریک جمع بندی کلی می توان مباحث این حوزه را مباحثی بحث انگیز دانست که برای حضور یا عدم حضور آن در عرصه ادبیات کودکان استدلال هایی وجود دارد که آنچه اهمیت دارد چگونگی طرح مسائل است نه مطرح کردن آن؛
زندگینامه و سفرنامه
عده ای می گویند زندگینامه تنها تاریخ واقعی است ونیز گفته شده تنها شکاف بین رمان وتاریخ است. به عبارت بهتر می توان گفت زندگینامه در تاریخ است وآنجا که مجبور است به واقعیتها استناد کرده ووفادار بماند وپای دیگران در میان است داستان است ،چراکه باید روایتی پر کشش و داستان گونه داشته باشد .
کودک بعد ازشناخت خود به شناخت دیگران تمایل دارد و از وابستگان نزدیک این شناخت را آغازمی کند نکته ای که نباید فراموش کرد این است که هرگز خواندن زندگینامه به کودکان ونوجوانان توصیه نمی گردد که آنها تصور کنند مثلا ابن سینا ،مادام کوری ،پاستور و….باشند بلکه آنچه اهمیت دارد نشان دادن اراده انسانها ی بزرگ برای مقابله با سختیها ودشواریهای زندگی وتلاش آنها برای رسیدن به اهداف خود است.
در رابطه با زندگی نامه می توان گفت:
۱- زندگی نامه توانایی پر کردن فضای خالی بین داستان وتاریخ رادارد.
۲-الگوهایی ازتلاش وایستادگی دراختیار کودکان قرار داده وحس رقابت سازنده وتلاش رادر آنها بیدار می کند
۳-خوانندگان جوان رابامیراث فرهنگی خود آشنا میسازد.
زندگینامه از لحاظ ساختاری به ۳دسته تقسیم می شوند.
۱-زندگی نامه های تمام مستند .
۲-زندگی نامه های نیمه مستند.
۳-زندگی نامه های داستانی.
زندگینامه ها یا توسط فرد نوشته می شوند که به آن زندگینامه خود نوشت می گویند مثل داستانهایی ازدوران کودکی نوشته رول دال ویا توسط فرد دیگری نوشته می شود که به آن دیگر نوشت هم می گویند مثل “پیرورزی بر شب”.
در ارزیابی زندگی نامه توجه به نکات زیر حائز اهمیت است.
۱-شخصیت ها به درستی انتخاب شده باشند .
۲-زندگینامه مستند ،دقیق وبدون تعصب باشد .
۳-شخصیت مورد نظر به طور همه جانبه مورد بررسی قرار گرفته شود
۴-وحدت وانسجام دردرونمایه وجود داشته باشد .
۵-از طریق رفتارهاوعملکردهای شخصیت به خواننده شناسانده شود.
۶-زبان روایت گونه ودور از حاشیه باشد .
۷-تصاویر خوب داشته باشد
بازی،سرگرمی،هنر
بازی از جدی ترین فعالیتهای دوران کودکی وپس از آن است کتابهای بازی وسرگرمی مهمترین هدفشان پرکردن اوقات فراغت ،تنوع در ایجاد بازی ها و ایجاد تعادل بین قوای جسمی وذهنی وبه عبارت دیگر بین دست و مغزوسرانجام ایجاد عادت به مطالعه است .
دسته بندی کتابهای بازی:
۱-کتابهایی درباره بازیهای جسمی، انواع ورزش ها وبازیهای مورد علاقه اعم از سنتی و مدرن.
۲-بازیهای فکری ،کتابهای چیستانها ،بازی باعدد ،
۳-کاردستیها مانند همه چی باقیچی، اوریگامی
۴-گردآوری اشیاء مانند عکس برگردان هنرمندان ،ورزشکاران ویا گردآوری تمبر وسنگ و….
عرصه هنر برای کودک ونوجوان گستره ی کمال گرایی است .درست است که زبان هنر زبانی جهانی است اما شناخت مقوله های هنری باید از عرصه های بومی محلی وملی آغاز شود تابه عرصه های جهانی برسد . آشنایی باتاریخ هنرهای مختلف مانند نقاشی ،مجسمه سازی ،معماری ،موسیقی ،نمایش ، سینما ،نگارگری و….مورد علاقه کودکان ونوجوانان است .مانند: از ایران چه می دانیم، آبی کوچولو زرد کوچولو ،چشم چشم دوابر و…..
درارزیابی کتابهای هنر ،انتخاب درست موضوع برای سهیم شدن با کودکان ،ساخت و پرداخت قوی ،تصویرهای موثر و گویا،زبانی هنری وصحیح می تواند ملاک باشد .
کتابهای مرجع
کتابهایی که جهت پاسخ گویی سریع و فشرده به پرسشها ،مطالبی را تألیف وبا روش معمولا الفبایی به خواننده عرضه می کنند کتابهای مرجع خوانده می شوند. امروزه کلیه کتابهای مستند باداشتن نمایه خوب که امکان یافتن مطلب مورد نظر رابه کمک کلید واژه ها به خواننده می دهد عملا کتاب مرجع تلقی می شود .کتابهای مرجع را میتوان به فرهنگ نامه ها،دائرۀالمعارف ها،منابع جغرافیایی، منابع مرجع فوری و سرگذشت نامه ها تقسیم کرد.
ازمنابع مناسب کودکان ونوجوانان می توان موارد زیر را برشمرد:
فرهنگنامه کودکان ونوجوانان ، اطلس کامل گیتی شناسی ، دایرۀ المعارف عکس ایران.
درارزیابی کتابهای مرجع دو معیار مهم است.
- درونمایه : انتخاب درست مدخلها و صحت و دقت و به روز بودن
- ساختار : روش تنظیم
فصل سیزدهم
کتاب تصویری ، کتابهای مصور ، وضعیت تصویر در کتابهای کودکان
کتاب تصویری قالبی است که می توان تمام انواع ادبیات کودکان را در آن جای داد و به طور عام فقطبرای کودکان پیش از دبستان و سالهای اول دبستاننیست . پری نودلمن کتاب تصویری را کتابی می داند که از طریق مجموعه ای از تصاویر مرتبط به هم یا متنی کوتاه یا بدون متن قصه گویی می کند یا اطلاعاتی را منتقل می کند.در این کتابها تصویر مهم تر از متن بوده و نقش محوری دارد.
کتابهای تصویری در دونوع داستانی یا مستند هستند. همچنین بدون متن یا با متنی کوتاه و بسیار فشرده
می توانند باشند.
برای آنکه خواننده بتواند به دریافت های لازم برسد کتاب تصویری لازم است فراتر از آنچه احیانا درون مایه یا متن عنوان می کند حرکت کند و فضای خالی در متن را به تصویر بکشد. یک نمونه کتاب تصویری، مرغ سرخ پا کوتاه سروده پروین دولت آبادی با تصویرهای باغدا ساریان است.
نوع دیگر کتابها، کتاب مصور است در این کتابها تصویر ها نقش محوری ندارند بلکه برای متن ، نقش آنها تکمیل کننده است . بدین معنا که هر یک (متن یا تصویر)آنچه را بهتر بیان می کنند عرضه نمایند و هر گاه احساس شود تصویر توانایی بیشتری در بیان حس و یا ارائه اطلاعات دارد به میدان می آید .
کودکان و کتابهای تصویری
آشنایی کودک با ادبیات از گهواره و با لالایی ها آغاز می شود و اخیراً در کشورهای پیشرفته مقوله کتاب برای نوزادان در دستور کار مادران ، مربیان ، نویسندگان وهنرمندان و حتی ناشران قرار گرفته با این استدلال که تنها شنیدن کافی نیست و کودک باید از کوچکترین سن با کتابهای خاص خود آشنا شده و لذا خواندن را تجربه کند. کودکی که در سنین پیش از دبستان دستکم از ۵/۱ سالگی با کتاب تصویری سر و کار داشته و یاد گرفته که مفاهیم را از طریق تصویر دریافت دارد در هنگام آموختن مهارت های سواد پایه از خود توانایی زیادی نشان می دهد .
انواع کتابهای تصویری
کتابهای نخستین یا آغاز گر: جهت تقویت قوای حسی – حرکتی مورد استفاده قرار میگیرد. کتاب هایی که توانایی تشخیص رنگها و شکلها را به کودک می دهد و مشارکت کودک را در نام بردن اشیاء یا پدیده ها جلب می کند که از جمله کتابهای حسی –لمسی تلقی میشوند مانند کتاب جم جمک برق خزون .در سنین ۵/۱ سالگی به بعد که کودک قادر است اشیا و پدیده ها را جابه جا کند دسته ای از کتابها تحت عنوان مشارکتی –مهارتی و نیز کتاب
بازیچه مورد استفاده قرار می گیرند که این کتابها به عنوان ابزارهای انتقالی بین اسباب بازی و کتاب واقعی تلقی
می شوند مانند کتاب خانه ام کو؟
۲-کتاب مفهومی: دسته ای دیگر از کتابهای تصویری است که متن در آنها نقش چندانی ندارد و مقدمه ای برای ورود به عرصه درک مفاهیم مجرد ، توسط کودکان هستند .مانند کتاب درخت و کتاب سلام .
۳-کتاب های الفبا دسته دیگری از کتابهای تصویری اند که هدف آنها آموزش الفبا نیست، بلکه کودکانی را که آماده مدرسه می شوند با صداها ، حرکت ها و شکلهای حروف آشنا می کند . شکل کلاسیک آنها حروف وکلمه در برابر تصویر است . کتابهای الفبا می تواند داستانی هم باشد یعنی حروف در یک ماجرای داستانی حرکت داده شده و تصویرها به ترسیم آن می پردازند این دست کتابها برای کودکان اول دبستان مناسبند . مانند درخت الفبا : باغ الفبا.
۴-کتابهای اعداد دسته دیگری از کتابهای تصویری هستند که هدف آنها آموختن اعداد نیست بلکه آشنا کردن کودک با شکل عدد و تناظر یک به یک آن است . مانند کتاب پس چند تا.
۵- کتابهای بدون کلام داستانی نیز بخشی از کتابهای تصویری را تشکیل می دهند در این گونه آثار بیان همه
حالت ها، عواطف، رویدادها، همچنین تحول شخصیت، کنش ها و واکنش های آنها به عهده تصویر است مانند کتاب نیم وجبی و کتاب دلقک .
ضوابط ارزیابی کتابهای تصویری
۱-استفاده خلاق وهنرمندانه هنرمند از عناصر هنری
۲-هماهنگی متن و تصویر
۳-ارتباط سبک انتخابی با موضوع کتاب
۴-توانایی درک خواننده
۵-کیفیت ارائه و چاپ کتابهای تصویری
فصل چهاردهم
ادبیات کودکان و سایر رسانه های ارتباط جمعی
کودکان و نوجوانان در عصر حاضر در جهانی چند رسانه ای زندگی می کنند. حجم منابع غیر کتابی و برنامه های صوتی و تصویری اگر در بعضی از جوامع پیشرفته از منابع چاپی پیشی نگرفته باشد دست کم برابر با آنهاست از جمله این منابع می توان به روزنامه ها ، مجلات ، برنامه های رادیویی و تلویزیونی ، نمایش و سینما و …را نام برد.
روزنامه:
تردیدی نیست که وظیفه اصلی و مهم روزنامه ، اطلاع رسانی سریع و به روز است. در اکثر کشورهای جهان روزنامه های پر تیراژ ملی یا حتی منطقه ای ضمیمه ای خاص کودکان دارند که در آن خبرهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی که می تواند مورد توجه کودکان قرار گیرد به شکل جذاب و با استفاده از تمهیدات تصویری برای کودکان ارائه می شود . پشتوانه انتشاراتی روزنامه های خاص کودکان به رسمیت شناختن حق شهروندی آنهاست اولین روزنامه خاص کودکان و نوجوانان در ایران به صورت ضمیمه سال ۱۳۷۳ تحت عنوان روزنامه آفتابگردان توسط روزنامه همشهری منتشر شد. آنچه بر روزنامه های کودک و نوجوان تسلط دارد قواعد جاری و ساری روزنامه نگاری است : تعهد به حقیقت و صداقت در انعکاس اخبار و اطلاعات ، بی طرفی و رعایت عدالت ، تنوع مطالب، تناسب مطالب با سن و علایق ، جذابیت در شکل ظاهری، کیفیت و …از عوامل مهمی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند.
مجلات:
مجلات خاص کودکان و نوجوانان در زمره خواندنیهایی هستند که عادت خواندن مستمر و زمان بندی شده را در کودکان بوجود آورده و به دلیل تنوع مطالب و به روز بودن جذابیت خاصی دارند . مجلات خوب مجلاتی هستند که تنوع موضوعی دارند ، مطالب آن تقدم و تأخر دارند، نثر آن ساده و روان است ، متناسب با سلیقه و علاقه کودکان طراحی شده است و در نهایت بهایشان از کتاب کمتر است. در ایران “پیک دانش آموز”اولین نشریه بود که مخاطب آن دانش آموزان چهارم و پنجم دبستان بودند .
پس از آن در سال ۱۳۴۶″ پیک نو آموز” برای گروههای دوم و سوم دبستان منتشر شد. پایدارترین و قدیمی ترین مجله که توسط موسسات انتشاراتی آزاد منتشر شد ” کیهان بچه ها”می باشد که در سال ۱۳۳۵ منتشر شده است.
مؤسسه کاروس در ایالات متحده دارای ۴ نشریه است که مخاطبان آنها به ترتیب کودکان ۶ ماهه تا ۲ ساله،
۲ ساله تا ۶ ساله ، ۶ تا ۹ ساله ، ۹ تا ۱۴ ساله میباشند .
ویژگی مجلات خوب : بر اساس سیاست انتشاراتی برنامه ریزی شده باشد، تنوع موضوعی، شکل ظاهری مجله، پویایی مجله.
برنامه ریزی رادیویی وتلویزیونی:
در کنار ادبیات کودکان ونوجوانان ، برنامه های رادیویی و تلویزیونی هم ابتدا مبنایی نوشتاری دارند تنها شیوه ارائه آنها با ادبیات مکتوب متفاوت است. نکته ای که در رابطه با تماشای تلویزیون و گوش دادن به رادیو وجود دارد این است که نیاز به پیش نیاز ندارد (صورتی که کودک سالم باشد) ، حال آنکه کتاب و نشریات نیازمند توانایی و مهارت خواندن هستند از مهمترین نگرانیهای پدران و مادران و مربیان بخصوص در رابطه با تلویزیون دشواری کنترل مشاهدات کودکان است.
این نکته رانباید فراموش کرد که فقط شاهد و ناظر جهان و تحولات آن بودن به تنهایی به رشد کودک منتهی نمی شود بلکه کودک خود را باید در مرکز تحولات این جهان ببیند و احساس کند در آن نقشی دارد. در نتیجه اینکه کودکان ، کتاب ، تلویزیون و رادیو می توانند در صورتی به خوبی با هم کنار بیایند که والدین و مربیان نقشی هدایت کننده داشته باشند و در نهایت اینکه رسانه های گوناگون باید تلاش کنند که کودکان از تمام مجراهای ممکن جهت آگاه شدن ، آموختن و لذت بردن بهره مند شوند .
نمایش و سینما و کودک و نوجوان
موجودیت اصلی نمایشنامه ها و فیلمنامه ها با به اجرا گذاشتن تحقق می یابد اما این نکته از ارزش ادبی این آثار نمی کاهد ، همچنان که قصه گویی هم مبتنی بر نقل و قصه هایی بوده که برای گفتن خلقشده نه برای خواندن؛
در نمایش زنده کودک این فرصت را می یابد تا برداشتهای خود را هنگام خواندن اثر با آنچه به صورت زنده به اجرا در می آید مقایسه کند، آنرا ارزیابی کند به تفاوت هایی پی ببرد و موفق شود با شکل قدیمی اثر ارائه شده ارتباط برقرار کند و به شناخت تازه ای دست یابد. از دیگر شیوه های نمایش لال بازی یا پانتومیم است. نمایش خلاق نوع دیگر از شیوه های نمایشی است و مستقیماً از اثری ادبیکه به صورت قصه گویی و از راه شنیدن به کودک منتقل شده و یا برای او خوانده شده برداشت شده است.کودکان در نمایش خلاق برای بازسازی صحنه ها و و رفتارهای شخصیت ها از خلاقیت های خود بهره می گیرند زیرا نه صحنه ای وجود دارد و نه لباس و دکور و نه گریمی.
سینما با استفاده از کلیه هنرهای قبل از خود و با تکیه بر فناوری های نوین وابزارهای پیچیده عرصه جدیدی را به وجود آورده که تا آنجا که خیال انسان می تواند فعال باشد دامنه خود را می گستراند و در نهایت اینکه در جهان صنعتی پیشرفته که سینما به تجارت تبدیل شده چیزی به نام سینمای کودک ونوجوان وجود ندارد و فیلمها هرگز برای مخاطب خاص و محدود ساخته نمی شوند هدفشان جلب هر چه بیشتر تماشاگران به سینماست. از فیلم های به یاد ماندنی سینمای کودک ایران می توان از ” سفر” و ” عمو سبیلو” کار بهرام بیضایی، ” زنگ تفریح”، “مسافر” و” خانه دوست کجاست” ” اثر عباس کیا رستمی ” دونده ” ” اثر امیر نادری ” و دریچه های آسمان و ” رنگ خدا” کار مجید مجیدی را نام برد .
سایر رسانه های صوتی و تصویری
کودک در ابتدا تصویر می خواند و به داستان و قصه گوش می دهد و در نهایت کتاب تصویری بی کلام یا همراه با متن کوتاه می خواند و می تواند “کتاب گویا” گوش دهد . کودکان به دلیل توانایی محدود خواندن با استفاده از کتابهای گویا ، خواندن خود را تصحیح کرده و پیش می برند. کتاب –نوارها ، نوارهای کاست ، cd ها و یا صفحات مختلف برای انتقال موسیقی دسته ای دیگر از رسانه های صوتی اند که کودک از آنها استفاده می کنند. سلطه بلا منازع رایانه در هزاره سوم مفهوم سواد را دگرگون کرد به گونه ای که هر کس به مهارتهای استفاده از این رسانه قوی مجهز نباشد بی سواد خوانده می شود .
طراحی رایانه گویا برای کودکان ۶ تا ۱۰ ساله یکی از این نوآوریهاست که شامل امکانات ماوس ، برنامه های مختلف آموزشی و سرگرمی وموضوع ها و پرسش و پاسخهای دسته بندی شده مفید برای افزایش معلومات عمومی کودک است. در نهایت اینکه وجود رایانه و اتصال به شبکه بر خواندن کودکان ونوجوانان اثر گذاشته ، بخصوص در ابعادی که جنبه خواندن به قصد آموزش یا کسب آگاهی است.
فصل پانزدهم :
فعالیت هایی جهت اشاعه کتاب وخواندن
وجود کتابهای خوب ومناسببه تنهایی کافی نیست تاعادت به خواندن درکودکان ونوجوانان شکل گیرد وبه عهده والدین ومربیان است که همراه باکودکان ونوجوانان کتابها راتجربه واز دانش وتخصص خود جهت تاثیر گذاری برجریان خواندن آنها استفاده کنند بی آنکه آثاررابه آنها تحمیل کنند.دراین میان قصه گویی وکتابخوانی ،کتابسازی، معرفی شفاهی کتاب ،برگزاری نمایشگاههای کلاسی یاعمومی ،مسابقات کتاب وتشکیل باشگاههای کتاب و حلقه های مطالعاتی ازفعالیتهایی است که علاقمندی به کتاب را بهوجود می آورد که درادامه به معرفی هر کدام می پردازیم.
قصه گویی وکتابخوانی
کودکان در بیش از نیمی ازدوران کودکی یاتوان مستقیم خواندن متن راندارند ویا توان اندکی دارند وبرای خواندن نیاز به همراهی وهمیاری بزرگسالان دارند .ازقدیمی ترین هنرها قصه گویی است واولین نشانه ثبت تاریخی قصه گویی درزمان باستان مجموعه ای از قصه های مصری است که بر روی پاپیروس نوشته شده وتحت عنوان قصه های جادوگران خوانده می شده است .اگرچه این هنر با ابداع صنعت چاپ و رشد سواد وپیشرفتهای فنی جایگاه خود رادرزندگی عموم مردم از دست داد اما دررابطه با کودکان چنین نبود زیراهمان طور که گفته اند : اگر قرار است فرهنگ اجتماع وارد فرهنگ مدرسه بشود پس قصه هاهم باید وارد شوند ومهمتر اینکه سنتهای قصه گویی شفاهی باید به شکل پذیرفته شده برای ایجاد معنی تلقی شود .قصه گویی کودکان را با میراث فرهنگی شان آشنا می کند. قصه گویی سبب برقراری ارتباط دوستانه بین کودکان وبزرگسالان می شود .درقصه گویی تخیل قصه گو و شنوندگان سبب آفرینشی دو جانبه می شود .قصه گویی سبب تقویت درک از راه شنیدن می شود .واژگان گفتاری راتقویت می کند.
مهمترین آثار برای قصه گویی،قصه های قومی هستند که سرشار از واژه ها،اصطلاحات ،ضرب المثل ها وتعبیر های زبان گفتاری هستند.
اولین قدم برای برنامه قصه گویی خوب وموفق انتخاب قصه است .قصه مناسب علاوه بر ساختار آن باید متناسب با شخصیت گوینده باشد .و دیگر اینکه متناسب با قدرت درک وتحمل کودکان باشد. عامل مهم بعدی زمان قصه گویی است .ازعوامل دیگر می توان به زبان قصه گویی ،کنترل حرکات ،پرهیز ازاغراق وشگردهای تئاتری است .قصه گویی سبب پیوندی قوی بین ادبیات ،کتاب وکودکان می شود .علاوه برقصه گویی ،کتابخوانی روش دیگری برای برانگیختن کودکان به خواندن است .
به دلیل خلاق بودن ذهن کودکان یکی از راه های پیوند دادن آنهابه ادبیات وارد کردن آنها به خلق ادبی است .بهتر است ابتدا کودکان را ترغیب کنیم که به تصویر سازی قصه هایی که شنیده اند بپردازند ودر مرحله بعد آنهاراترغیب به ساختن قصه کنیم.
معرفی شفاهی کتاب
معرفی شفاهی کتاب موثرترین ووسیع ترین روشی است که سبب تغییر عقیده شنوندگان می شود .معرفی کتاب گزارش کتاب نیست ،درواقع شبیه به تیزرهای سینمایی است که اشتیاق بینندگان رابرای دیدن خود فیلم دامن می زند.
مراحل انجام معرفی شفاهی کتاب:
انتخاب کتاب مناسب؛
انتخاب قطعات تاثیر گذار کتاب برای شنونده ؛
معرفی کتاب به نحوی که در نهایت ایجاز بیان کننده لحظاتی شیرین وجذاب باشد ؛
تنظیم طول زمان معرفی کتاب برای کتابهای کوتاه معمولا ۲ دقیقه و برای کتابهای بلند ۵ تا ۷ دقیقه.
نمایشگاه کتاب
برگزاری نمایشگاه کتاب باید متناسب بامناسبتهای گوناگون باشد ونکته مهم برای برگزاری نمایشگاه این است که کتابهادر معرض دید قرارگرفته وامکان تورق آنها فراهم می شود .
مسابقات کتاب
از روش هایی که سبب معرفی کتابهای ناب وارزشمند به مخاطب می شود برگزاری مسابقات کتاب است که بر۲پایه استواراست :
۱- میزان خوانده ها ومطالعات کودکان
۲- میزان توانای آنهادربازیابی اطلاعات
مسابقات کتاب همیشه مربوط به کتابهای غیر داستان ومرجع نیست بلکه شامل حوزه ادبیات وشعر نیز میشود.بدترین نوع مسابقه کتاب مسابقاتی است که شبیه برنامه های درسی وامتحانات باشد که باعث دلسردیکودکان ازمطالعه می شود.
باشگاه کتاب تداعی کننده نهادی است که جدا از مکانهای تمرکز کودکان مثل مدارس وکتابخانه های عمومی شکل می گیرد و به فعالیت فرهنگی می پردازد که ازجمله آنهابرگزاری جلسات بحث وگفتگو ونقد کتاب می باشد آنچه در حلقه های مطالعاتی وبحث وگفتگو اهمیت دارد درگیری ذهنی کودکان با کتاب است .نکته مهمی که درپایان باید یادآورشداین است که اغلب این فعالیت ها باید هدفمند وبرنامه ریزی شده باشد واجرای صحیح آنها تضمین شود تابرآیندآن ایجاد عادت به مطالعه گردد.