برنامه ریزی آموزشی چیست
بطور خلاصه ، برنامه ریزی عبارتست از تعیین فاصله بین وضعیت موجود ، وضعیت مطلوب و مشخص نمودن راه های رسیدن به هدف(وضعیت مطلوب). در عصر حاضر برنامه ریزی در کلیه موارد ، یکی از ضرورتهای اجتناب ناپذیر برای بقای سازمانها و حتی جوامع بشری است. برنامه ریزی را یکی از ابزارهای بسیار موثر و کارآمد و شاید تنها وسیله برای دستیابی به هر هدفی قلمداد می نمایند. برنامه ریزی مهمترین و اولین وظیفه مدیران و سرپرستان است و مدیران و سرپرستانی که از این امر مهم غفلت می ورزند ، در واقع آسیب پذیری خویش را نسبت به تغییرات محیطی افزایش خواهند داد. در دوران حاضر که تحولات سریع و در ابعاد مختلف علم و تکنولوژی اطراف ما را احاطه نموده است ، بدون برنامه ریزی بویژه در زمینه های آموزش و بهسازی منابع انسانی ، هیچ سازمانی قادر به ادامه حیات وانجام کار ثمر بخش نخواهد بود و بهمین لحاظ است که برخی از صاحب نظران مدیریت ، برنامه ریزی را اساس بقای سازمان قلمداد می نمایند. برنامه ریزی معمولاً در سه سطح کوتاه مدت ، میان مدت و دراز مدت طراحی می شود .
برنامه ریزی آموزشی
برنامه ریزی آموزشی به عنوان زیر بنای ایجاد تحولات علمی و تکنولوژی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می باشد. البته برنامه ریزی آموزشی از زندگی فردی و شخصی انسان شروع به زندگی اجتماعی و کاری او تسری پیدا می کند. در برنامه ریزی های آموزشی باید به جمیع جهات و کلیه ابعاد مذکور توجه شود. بنظر می رسد که علت عدم موفقیت بسیاری از برنامه های آموزشی و بهسازی منابع انسانی را می توان در عملیات آموزش "بدون برنامه ریزی شده" و بدون تفکر و تعمق کافی جستجو نمود. درصورتی که برنامه ریزی های صحیح آموزشی نه تنها آسیب پذیری مدیران ، مسئولان ، کارشناسان و برنامه ریزان آموزشی را تقلیل خواهد داد ، بلکه نیل به اهداف کارکنان و سازمان را هم تضمین خواهد نمود و کار را برای مدیران ساده تر خواهد کرد.
تعریف برنامه ریزی آموزشی :
عبارتست از تعیین اهداف آموزشی و پیش بینی عملیات و فعالیتهای آموزشی برای رسیدن به اهداف آموزشی از قبل تعیین شده با توجه به امکانات و محدودیت های آموزشی و همچنین نظام ارزشی جامعه.
مراحل برنامه ریزی آموزشی منابع انسانی
1- تعیین اهداف آموزشی
2- تعیین محتوا
3- تعیین مدت اجرای برنامه
4- تعیین شرایط شرکت کنندگان
5- تعیین روشهای آموزشی
6- پیش بینی تسهیلات و خدمات آموزشی
7- انتخاب اساتید مربیان آموزشی
1- تعیین اهداف آموزشی
تعیین هدف و یا اهداف دوره های آموزشی که تعیین محتوای برنامه های آموزشی را نیز بدنبال دارد ، پس از تشخیص و تعیین مشکلات سازمانی و نیازهای آموزشی که مسلماً از وسایل و مشکلات سازمانی و کارکنان سرچشمه گرفته ، اهداف برنامه ها و دوره های آموزشی به طریقی تهیه ، تنظیم و تدوین گردند که مشکل گشای سازمان و کارکنان بوده باشند.در تهیه و تنظیم و تدوین اهداف دوره های آموزشی باید کاملاً مشخص گردد چه نوع دانش ، مهارت و یا رفتار خاص برای موفقیت کارکنان و سازمان لازم است.همچنین در این مرحله لازم است معیارهایی برای سنجش میزان یادگیری شرکت کنندگان و نوع رفتار آنان پس از اتمام دوره آموزشی در نظر گرفته و برای کارآموزان نیز این معیارها و ضوابط سنجش را روشن نمائیم. در تعیین هدفهای آموزشی بایستی بدانیم که شرکت کنندگان در دوره های آموزشی در چه شرایطی باید آموخته های علمی خود را مورد استفاده قرار دهند.
اولین گام اساسی و ضروری در برنامه ریزی و بخصوص در برنامه ریزی های آموزشی ، تعیین هدفهای کلی و هدفهای ویژه آموزشی است. هدفهای کلی آموزشی با توجه به اهداف کلی و در چهارچوب خط مشی سازمان تعیین می گردد. هدفهای کلی آموزشی باید به نحوی تعیین شوند که کارکنان و پرسنل سازمان را در رسیدن به هدفهای کلی و ویژه سازمان یاری نمایند. درحقیقت هدفهای کلی آموزشی باید در ارتباط کامل و متناسب با وظایف و مسئولیتهای سازمان بوده و جهت گیری کلی به فعالیتهای آموزشی سازمان و هدفهای ویژه آموزش بدهد.
هدفهای ویژه آموزشی در چهارچوب هدفهای کلی آموزش سازمان و با توجه به نیازهای آموزشی معین می گردد. هدفهای ویژه آموزشی باید به سه سوال زیر جواب دهد :
1- چه می خواهیم یاد بدهیم یا کارآموز چه باید یاد بگیرد؟ یعنی شرکت کننده در دوره آموزشی بعد از طی دوره دقیقاً چه کاری را باید بتواند انجام دهد ( کار یا عمل)؟
2- عمل یا کاری که فراگیر و شرکت کننده بعد از طی دوره باید انجام دهد ، تحت چه شرایطی باید انجام پذیرد؟ (شرط یا شرایط)
3- معیار و ملاک ما در یادگرفتن با یاد نگرفتن کارآموزان یا شرکت کنندگان چیست؟ به عبارت دیگر موفقیت یا عدم موفقیت خود را در یاددادن با چه ملاک یا مقیاس خواهیم سنجید (معیار)؟
تعیین هدفهای ویژه در جهت رفع نیازهای آموزشی است. اعم از نیازهای آموزشی فردی ، سازمانی و اجتماعی. در تعیین هدفهای ویژه باید هدفهای کلی سازمان ، امکانات و محدودیت ها و علایق فراگیران و افراد ذی نفع را در نظر گرفت و بعد از گذشتن از این صافی ها ، هدف های آموزشی را در کنار هدفهای عملیاتی جهت رفع نیازها مورد توجه قرار داد.
2- تعیین محتوا
محتوا و مواد آموزشی در یک برنامه آموزشی تابع اهداف ویژه ای است که برای آن دوره تدوین شده است. بنابراین درصورتی که هدفها از جامعیت لازم برخوردار باشند ، مشخص کردن رئوس اساسی مطالب مورد بحث در دوره آموزشی تا حد زیادی آسان می گردد. علاوه بر مشخص کردن سرفصلهای اصلی هر درس در یک دوره آموزشی ، ضرورت دارد مسئولین آموزشی درباره مواد و منابع آموزشی دوره نیز تصمیم گیری نمایند. متاسفانه یکی از عواملی که کیفیت دوره های آموزشی را تحت تاثیر قرار می دهد ، عدم تنــاسب و یا تناسب اندک منابع آموزشی دوره با سرفصلهای پیشنهـادی است. بزرگسالان شرکت کننده در این دوره ها دارای تجارب و اطلاعات قبلی هستند و انگیزه اصلی آنها برای شرکت در دوره دستیابی به اطلاعات عملی جهت حل مسائل شغلی و کاری است. برای تعیین محتوای آموزشی ، استفاده و نظر خواهی از افرادی که دارای تجارب ارزشمند و از نظر میزان دانش و اطلاعات در سطح بالایی قرار دارند ، می تواند بسیار مفید برای این امر باشد.
3- تعیین مدت اجرای برنامه
مدیران ، کارشناسان و مسئولان برنامه های آموزشی ، برای رسیدن به هدفهای آموزشی باید مدت لازم و کافی را جهت اجرای دوره ها در نظر بگیرند. همانگونه که اگر مدت زمان یک دوره آموزشی کمتر از حدمعقول در نظر گرفته شود ، ما را به هدفهای آموزشی نخواهد رسانید.چنانچه مدت زمان برنامه هم از حد معقول تجاوز کند ، حالت خستگی و کسالت در شرکت کنندگان بوجود خواهد آورد. میزان کمبودها در آموزش ، تعیین کننده مدت زمان اجرای برنامه ها می باشد. یا به بیانی دیگر از میزان و درجه فاصله وضعیت موجود با هدفهای ویژه می توان مدت زمان برنامه ها را تعیین کرد. محتوای برنامه ، نوع آموزشی که متشکل از آموزش های شبانه روزی ، آموزشهای حین کار و آموزشهای ضمن خدمت می باشند ، محل آموزش و نظر خواهی از کارآموزان و سازمانهای ذینفع از عوامل تاثیر گذار در تعیین مدت اجرای برنامه های می باشند.
4- تعیین شرایط شرکت کنندگان
یک واحد آموزشی و مسئولانش هر اندازه به امر آموزش خوشبین باشند ، ناچار از پذیرفتن این واقعیت هستند که به علت امکانات مالی و انسانی محدود ، نمی توانند کلیه افرادی را که به آموزش نیاز دارند ، در محدوده زمانی معینی آموزش دهند. منطقی ترین روش آن است که مساله اولویت تا حدامکان رعایت گردد و در درجه اول به افرادی آموزش داده شود که نیازشان نسبت به دیگران بیشتر است. در مواردی که تعداد خیلی زیاد باشد ، مسئول آموزش می تواند با کمک و مشارکت سرپرست مستقیم این افراد ، تعداد مورد احتیاج را انتخاب و برای شرکت در دوره دعوت نمایند. در انتخاب افراد شرکت کننده در دوره های آموزشی بایستی 4 نکته را در آن لحاظ نمود :
الف) تجانس تحصیلی : مسئله رعایت تجانس تحصیلی برای داوطلبان برخی از دوره های آموزشی از این نظر حائز اهمیت است که اختلاف تحصیلی ، بین دامنه پراکندگی اطلاعات اولیه شرکت کننده را تقریباً به حداقل می رساند. با رعایت همسانی تحصیلات شرکت کنندگان ، مدرسان کار خود را با اطمینان بیشتر در جهت کسب نتیجه مطلوب آغاز خواهند نمود.
ب) تجانس شغلی : بدیهی است چنانچه داوطلبان شرکت کننده در یک برنامه آموزشی از لحاظ مشاغلی که دارند ، هماهنگی نداشته باشند ، امکان تهیه برنامه ای که بتواند نیازهای آموزشی همه آنها را بر طرف نماید ، وجود ندارد. کارشناسان و مسئولان برنامه های آموزشی باید حداکثر کوشش خود را بکار گیرند که دقیقاً افرادی را که برای یک برنامه آموزشی انتخاب می کنند ، تجانس شغلی داشته باشند تا در موضوعات مورد آموزش با نظرات گوناگون مواجه نگردند که بتوانند تجلی گاهی از نیازهای و خواستها را فراهم آورند.
ج) تجانس تجربی : رعایت تجانس تجربی نیز از مهمترین نکاتی است که بایستی در انتخاب شرکت کنندگان مورد نظر باشد. محتوای برنامه چه برای افرادی که میزان تجربه و مهارتشان بالاتر از سطح پیش بینی شده در برنامه و چه برای تعدادی که سطح تجربه شان پائین تر از حد رعایت شده در برنامه باشد ، خسته کننده و بی نتیجه و احیاناً غیر قابل درک خواهد بود. مجدداً در موضوع هدفهای آموزشی ، مبحث " میزان فاصله بین سطح مطلوب و سطح موجود " را درخصوص تجارب شرکت کنندگان یادآوری و خاطر نشان می نماید.
د) دوره های آموزشی طی شده که ممکن است مدیران ، کارشناسان و برنامه ریزان آموزشی با رعایت کلیه نکاتی که ذکر شد ، افرادی را برای شرکت در دوره انتخاب و دعوت نمایند. اما در خلال اجرای برنامه با احساس نارضایتی ها از سوی شرکت کنندگان مواجه شود که از علت یا علل این مسئله ، خود نیز آگاه نیست. با تحقیق و بررسی بیشتر به این دلیل است که آنان قبلاً در دوره هایی مشابه دوره در حال اجرا نیز شرکت کرده بودند که از دید مجریان مخفی مانده بود. بنابراین در انتخاب شرکت کنندگان ضروری است اطلاعاتی در زمینه دوره های آموزشی گذرانده افراد داشته باشیم تا از بروز نارسائیهای بعدی جلوگیری بعمل آید.
5- تعیین روش های آموزشی :
موفقیت هـر برنامه آموزشی تـا حد زیادی بستگی بـه روش یــا روش هایی دارد که برای ارائه محتوای تعیین شده انتخاب می شوند در تعیین روشهای آموزشی هفت مورد را بایستی مدنظر قرار دهیم :
الف ) هدف آموزشی : از آنجائیکه اجرای هر برنامه آموزشی برای دستیابی به هدف یا هدفهای معینی است ، بنابراین ، روش یا روشهایی که تعیین می گردند ، بایستی دقیقاً در جهت رسیدن به هدفهای برنامه باشند. در غیر اینصورت منظوری که از اجرای دوره آموزشی مورد نظر است ، حاصل نخواهد شد. بطور نمونه اگر هدف از تشکیل یک دوره آموزشی ، تربیت حسابدار متخصص باشد ، بدیهی است نمی توان بطور کامل از روش سخنرانی همانند یک سمینار بهره گرفت.
ب) مدت و زمان آموزش: مدت هر برنامه آموزشی نیز به این دلیل که می تواند محدودیت هایی در بکار گرفتن برخی از روشهای آموزشی ایجاد نماید ، بایستی در انتخاب روشهای آموزشی مورد توجه قرار گیرد. مثلاً اگر در یک برنامه آموزشی بخواهیم از روش آموزش و پژوهش عملی استفاده کنیم ، مسلماً بایستی دقت بسیار طولانی در اختیار داشته باشیم و درست به همین دلیل ، کاربرد این روش در اغلب دوره ها با محدودیت هایی مواجه است.
ج) بودجه آموزش : از آنجائیکه بکارگیری برخی از روشها مستلزم صرف هزینه های سنگین است ، لذا مدیران ، کارشناسان و مجریان برنامه های آموزشی از بودجه آموزش همواره به عنوان مهمترین فاکتور در تعیین روشهای آموزشی نام می برند. بنابراین ، لازم است مسئولان آموزشی نسبت به رفع مشکلات مالی با سایر مدیران رده بالای سازمانی همکاری نموده و اگر به علت محدودیتهای مالی ، استفاده از بهترین روشها امکان پذیر نباشد ، نباید اجرای برنامه متوقف گردد ، بلکه باید از روشهای مناسب و جایگزین دیگر حداکثر استفاده را برای اجرای دوره آموزشی بکار بست.
د) سطح و تعداد کارآموزان : سطح سازمان شرکت کنندگان و تعداد آنها نیز بدون تردید در انتخاب نوع و روش آموزش تاثیر به سزایی دارد. به عبارت دیگر ، روشهایی که برای آموزش یک عده از مدیران رده بالای سازمانی انتخاب می شود ، الزاماً نمی تواند همان روشهایی باشد که برای گروهی مانند (بایگان) در نظر گرفته می شود. تعداد کارآموزان و فراگیران نیز در انتخاب نوع آموزش و روش آن موثر است. مثلاً روشی که برای آموزش یک اجتماع صد نفری انتخاب می شود ، قابل اعمال برای گروه ده نفری نیست و بالعکس.
هـ ) اساتید و مربیان آموزشی : تعداد اساتید و مربیان و کمک مربیان موجود آموزشی و میزان ساعاتی که می توانند در اختیار یک برنامه آموزشی قرار دهند ، نیز از عوامل نیاز موثر در انتخاب روشهای آموزشی بحساب می آیند. به عبارت دیگر ، برای استفاده از روش گروه بندی فرعی غیر از یک استاد یا مربی ، به تعداد گروههای فرعی کمک مربی نیاز است که در صورت دسترس نبودن استفاده از این روش با مشکل مواجه می گردد.
و) محل آموزش : ساختمان یا مرکزی که آموزش در آن انجام می شود ، کم و بیش در انتخاب نوع روش آموزشی تاثیر می گذارد. مثلاً وقتی یک بنای آموزشی فاقد اتاقهای بزرگ باشد ، استفاده از روشهای آموزشی مناسب گروههای بزرگ امکان ندارد و ناچار باید روش های دیگری را مورد استفاده قرار داد و یا اگر تعداد اطاقهای درس به اندازه کافی نباشد ، استفاده از روش گروه های فرعی و کار در گروههای کوچک امکانپذیر نخواهد بود.
ز) وسایل و لوازم آموزشی : این وسایل که شامل تسهیلات آموزشی ، کلاس درس ، کارگاه و آزمایشگاه و تجهیزات آموزشی از قبیل میز و صندلی و لوازم آموزشی از قبیل جزوات و کتاب و نظایر آنهاست ، بدون تردید کم و بیش در انتخاب روش آموزشی اثر می گذارد. مسئولان آموزشی قبل از اجرای برنامه ، بایستی با هماهنگی مدرس مربوطه ، امکانات و تجهیزات کمک آموزشی لازم را پیش بینی نمایند تا در حین تدریس دچار نارسایی نشوند.
6- پیش بینی تسهیلات و خدمات آموزشی
تسهیلات و خدمات آموزشی لازم برای اجرای برنامه های آموزشی در توفیق اینگونه برنامه ها تاثیر فراوان دارد. این تسهیلات و خدمات آموزشی را باید حتی الامکان متناسب با اهداف دوره های آموزشی ایجاد نمود و چه بسا در بسیاری از موارد مشاهده می گردد که کلیه امور مربوط به آموزش بصورت کامل مورد توجه قرار می گیرد ، غیر از تسهیلات و خدمات آموزشی لازم که در آن صورت سایر مسائل را هم تحت الشعاع قرار خواهد داد و روی آنها اثرات سوء بجای خواهد گذاشت. در امر تسهیلات و خدمات آموزشی بایستی به نکات ذیل دقت نمائید :
الف ) جا و مکان : اجرای یک برنامه آموزشی بصورت سمینار ، کنفرانس ، دوره و کلاس نیاز به محل مناسبی در مرکز آموزشی مورد نظر دارد. محل مذکور باید از نظر نور ، وسایل سردکننده و گرم کننده ، هوای کافی و سایر وسایل مناسب بوده و برای انواع برنامه های آموزشی تجهیزات لازم را دارا باشد.
ب ) خوابگاه : بعضی از برنامه های آموزشی تمام وقت ایجاب می کنند که شرکت کنندگان بطور شبانه روزی در مرکز آموزشی حضور داشته باشند تا کارهای اداری و خانوادگی ، فراغتشان را بهم نزند و بتوانند مدتی را با آرامش به برنامه های آموزشی اختصاص دهند. معمولاً توصیه می شود که خوابگاههای چنین مراکز آموزشی شبانه روزی بایستی در محیطی دور از شهر و برکنار از غوغا و سروصداهای معمول شهری ایجاد شوند تا نتایج مطلوب تری از آموزش حاصل گردد.
ج ) جلسات معارفه : به منظور آشنایی بیشتر شرکت کنندگان با یکدیگر و همچنین آشنایی آنان با مدیران و مسئولان و مربیان آموزشی ، شرکت در یک جلسه آشنایی اولیه مفید و موثر خواهد بود. در این زمینه می توان فهرستی از مشخصات کلی شرکت کنندگان و همچنین سوابق تحصیلی و شغلی آنها را قبلاً تهیه و در جلسه معارفه برای آشنایی بیشتر آنان توزیع نمود.
د ) تجهیزات کلاس ها و سالنهای آموزشی : مدیران و کارشناسان و مسئولان دوره های آموزشی باید دقت کافی را در مورد تجهیزات کلاسها و سالنها بعمل آورند تا از لحاظ نارسایی وجود نداشته باشد. اغلب اتفاق می افتد که اهمیت ندادن ، ناچیز شمردن برخی از این مسائل از سوی مسئولان آموزشی در حین اجرای دوره ، نارضایتیها و اشکالات عمده ای تولید می کند که شاید فرصت رفع آنها دیگر فراهم نباشد. مانند فضای مناسب ، نور کافی ، عدم وجود سرو صدای مزاحم ، درجه حرارت مناسب ، دستگاههای گرم کننده و خنک کننده ، صندلیهای مناسب و کافی و وسایل سمعی و بصری متناسب با دوره آموزشی از جمله این موارد می باشند.
